छत्रपती शिवरायांची जयंती देशभरात विशेषत: महाराष्ट्रात आज 19 फेब्रुवारी 2022 रोजी मोठ्या उत्साहात साजरी केली जात आहे. तर मग चला तर जाणून घेऊया महाराजांच्या जिवनाविषयी माहिती…
छत्रपती शिवाजी महाराज हे निर्विवादपणे भारतातील महान राजांपैकी एक आहेत. त्यांची लढाऊ यंत्रणा आजही आधुनिक युगात स्वीकारली जाते. त्यांनी मुघल सल्तनतीला एकहाती आव्हान दिले होते.
शिवरायांची माहिती
नाव : शिवाजीराजे भोंसले
जन्मतारीख: फेब्रुवारी 19, 1630 किंवा एप्रिल 1627
जन्मस्थान: शिवनेरी किल्ला, पुणे जिल्हा, महाराष्ट्र
वडील: शहाजीराजे भोंसले
आई : जिजाबाई
पत्नी: सईबाई, सोयराबाई, पुतलाबाई, सकवारबाई, लक्ष्मीबाई, काशीबाई
मुले: संभाजी, राजाराम, सखुबाई निंबाळकर, राणूबाई जाधव, अंबिकाबाई महाडिक, राजकुमारबाई शिर्के
धर्म: हिंदू धर्म
मृत्यू: 3 एप्रिल 1680
शासक: रायगड किल्ला, महाराष्ट्र
उत्तराधिकारी: संभाजी भोसले
शिवाजी महाराज एक योद्धा राजा होते आणि ते त्यांच्या शौर्य, रणनीती आणि प्रशासकीय कौशल्यासाठी प्रसिद्ध होते. त्यांनी नेहमीच स्वराज्य आणि मराठा वारसा यावर लक्ष केंद्रित केले होते.
शिवाजी महाराज हे शहाजी भोंसले आणि जिजाबाई यांचे पुत्र होते. तो पुणे येथे त्याची आई आणि सक्षम ब्राह्मण आजोबा कोंडा-देवा यांच्या देखरेखीखाली वाढले, ज्यांनी त्यांना एक निष्णात सैनिक आणि एक कुशल प्रशासक बनवले.
शिवाजी महाराजांवर गुरू रामदास यांचा धार्मिक प्रभाव होता, ज्यांनी त्यांना मातृभूमीचा अभिमान बाळगण्यास शिकवले.
शिवाजी महाराज हे 17 व्या शतकाच्या सुरुवातीला मराठ्यांचा नवीन योद्धा वर्ग उदयास आले, जेव्हा पुणे जिल्ह्यातील भोसले कुटुंबाला अहमदनगर राज्याकडून लष्करी तसेच राजकीय लाभ मिळत होते. भोंसले यांनी आपल्या सैन्यात मोठ्या संख्येने मराठा सरदार आणि सैनिकांची भरती केली होती, त्यामुळे खूप चांगले लढवय्ये त्यांच्या सैन्यात सैनिक बनले.
शिवाजी महाराजांच्या जीवनातील महत्त्वाच्या घटना.
तोरणा जिंकणे: हा मराठ्यांचा सरदार म्हणून शिवाजी महाराजांनी जिंकलेला पहिला किल्ला होता. वयाच्या 16 व्या वर्षी हा विजय मिळवून त्यांनी शौर्याने आणि जिद्दीने आपल्या राज्यकारभाराचा पाया रचला.
तोरणाच्या विजयानी शिवाजी महाराजांला रायगड आणि प्रतापगड जिंकण्यास प्रवृत्त केले आणि या विजयांमुळे विजापूरच्या सुलतानाला पुढील क्रमांक आपला किल्ला असावा अशी भीती वाटली आणि त्याने शिवाजीचे वडील शहाजीराजे यांना तुरुंगात टाकले.
इसवी सन 1659 मध्ये शिवाजी महाराजांनी विजापूरवर हल्ला करण्याचा प्रयत्न केला, तेव्हा विजापूरच्या सुलतानाने आपला सेनापती अफझलखान याला 20 हजार सैनिकांसह महाराजांना पकडण्यासाठी पाठवले, परंतु महाराजांनी चतुराईने अफझलखानाच्या सैन्याला डोंगरात अडकवले आणि अफझलखानला वाघनख नावाच्या घातक शस्त्राने मारले.
शेवटी, 1662 मध्ये, विजापूरच्या सुलतानाने महाराजांसोबत शांतता करार केला आणि त्यांना त्यांनी जिंकलेल्या प्रदेशाचा स्वतंत्र शासक बनवले.
कोंढाणा किल्ला जिंकणे: हा किल्ला निळकंठ रावांच्या ताब्यात होता. हे जिंकण्यासाठी मराठा शासक महाराजांचा सेनापती तानाजी मालुसरे आणि कोंढाणाचा किल्लेदार उदयभान राठोड यांच्यात युद्ध झाले. या युद्धात तानाजी मालुसरे शहीद झाले पण हा किल्ला जिंकण्यात हा मराठे यशस्वी झाले.
सुपरहिट ठरलेल्या या तानाजी मालसुरे यांच्यावर चित्रपट बनवण्यात आला आहे.
शिवाजीचा राज्याभिषेक: 1674 मध्ये, शिवाजी महाराजांनी स्वतःला मराठा साम्राज्याचा स्वतंत्र शासक म्हणून घोषित केले आणि रायगडावर छत्रपती शिवाजी महाराज म्हणून राज्याभिषेक करण्यात आला. त्यांचा राज्याभिषेक मुघल सल्तनतीसाठी आव्हान ठरला.
त्यांच्या राज्याभिषेकानंतर त्यांना ‘हदवा धर्मधारक’ (हिंदू धर्माचे रक्षक) ही पदवी देण्यात आली. हा राज्याभिषेक लोकांना जमीन महसूल गोळा करण्याचा आणि कर आकारण्याचा कायदेशीर अधिकार देतो.
शिवाजी महाराजांच्या कारभार
शिवाजी महाराजांच्या कारभारावर दख्खनच्या प्रशासकीय पद्धतींचा मोठा प्रभाव होता. त्यांनी ‘अष्टप्रधान’ नावाचे आठ मंत्री नेमले, जे त्यांना प्रशासकीय बाबींमध्ये मदत करत होते.
1. पेशवे: अर्थ आणि सामान्य प्रशासन पाहणारे सर्वात महत्वाचे मंत्री होते.
2. सेनापती: ते मराठा सरदारांपैकी एक होते. ते अत्यंत सन्माननीय पद होते.
3. मजुमदार: हे अकाउंटंट होते.
4. सुर्णवीस किंवा चिटणीस: राजाला त्यांच्या पत्रव्यवहारात मदत करण्यासाठी वापरले जायचे.
5. डबीर: समारंभांचे प्रशासक होते आणि परकीय व्यवहारात राजाला मदत करत होते.
6. न्याय आणि पंडितराव: न्याय आणि धार्मिक अनुदान प्रभारी होते.
अशाप्रकारे शिवाजीचे चरित्र वाचून हे स्पष्ट होते की ते केवळ एक कुशल सेनापती, कुशल रणनीतिकार आणि चतुर मुत्सद्दी नव्हते तर कट्टर देशभक्तही होते. मातृभूमीच्या रक्षणासाठी त्याचे औरंगजेबासारख्या मोठ्या मुघल शासकाशीही वैर घेतले होते.
धन्य ते शिवाजी महाराज आणि धन्य त्यांचे मावळे!